Stan obiektów przed rozpoczęciem realizacji projektu

Dworek Rodziny Chełmońskich wraz z otoczeniem w Adamowiźnie

Dworek, w którym mieszkał Adam Chełmoński, brat słynnego malarza Józefa, przeniesiony został z pobliskiej Kuklówki ok. 1900 roku w częściach, a następnie został złożony i posadowiony na skarpie nad brzegiem rzeki Mrowny w otoczeniu starodrzewu – reliktu Puszczy Jaktorowskiej. Wg miejscowych legend, wzgórze, na którym stanął dworek, usypali jeńcy tureccy sprowadzeni po bitwie wiedeńskiej w 1683 r. przez właściciela tych okolic Wojciecha Mokronoskiego. Jest to dworek drewniany, otynkowany – dawna rządcówka, wybudowana w połowie XIX wieku. Drewniany budynek w kształcie prostokąta, przykryty dachem kopertowym z pokryciem dachówką ceramiczną, parterowy, z użytkową częścią poddasza i z dostawionym gankiem kolumnowym,– nawiązuje prostotą formy i konstrukcji do XVII-XVIII wiecznego „dworu polskiego”.

Drewniany parterowy dworek o konstrukcji ryglowej z użytkową częścią poddasza jest postawiony na podmurówce o wymiarach w rzucie 14,42 m x 8,69 m. Budynek ma stropy belkowo-deskowe, a kopertowy dach jest pokryty dachówką ceramiczną. Od frontu dostawiony jest ganek kolumnowy, w którym zlokalizowano główne wejście do budynku. Park otaczający budynek ma zróżnicowaną rzeźbę i porośnięty jest bogatym starodrzewem mieszanym. Znajdują się tu piękne pomnikowe okazy starych dębów, zwane Dębami Chełmońskiego.

Równie istotna jest historia samej miejscowości – dawnej osady młyńskiej we wsi Stare, która ze względu na osobę gospodarza przyjęła nazwę Adamowizna. Adam Chełmoński był lekarzem i ordynatorem szpitala dziecięcego im. Dzieciątka Jezus w Warszawie. Specjalizował się w leczeniu chorób płuc. W 1899 r. za namową brata, nabył teren w młynarskiej osadzie na Starem, dokąd przeniósł dworek i urządził 2-hektarowy park krajobrazowy, wykorzystując naturalne warunki terenu i istniejący starodrzew. W 1910 r. Adam Chełmoński zakupił jeszcze od młynarza Jaśkiewicza młyn wodny wraz z budynkami. Dwór wraz z parkiem znajdował się w rękach rodziny Chełmońskich do 1939 r., a obecnie obiekt jest własnością Gminy Grodzisk Mazowiecki (na podstawie księgi wieczystej o nr KW WA1G/00024899/0). O ponadlokalnej wartości dworu i założenia parkowego świadczy dodatkowo fakt, że stały się one tematem obrazów Józefa Chełmońskiego, który odwiedzał chętnie Adamowiznę : Zima (budynek dworu) oraz Potok (Mrowna). Przez park przebiega niebieski szlak turystyczny.

W latach powojennych oraz na przełomie lat 80/90-tych XX wieku budynek był kilkakrotnie poddawany przebudowie i dość przypadkowej modernizacji. Niefachowo prowadzone roboty doprowadziły do uszkodzenia fragmentów ścian oraz stworzenia warunków do rozwoju grzyba domowego. Wyraźnie widoczne są zewnętrzne objawy istnienia szeregu zjawisk powodujących przyśpieszoną degradację elementów budynku.

Po przeprowadzeniu wizji lokalnej oraz wykonaniu odkrywek stwierdzono zły stan techniczny konstrukcji budynku oraz konieczność wymiany zarówno poziomych jak i pionowych elementów konstrukcyjnych. Elementy konstrukcyjne należy wymieniać etapami, oceniając stan każdego elementu indywidualnie. Drewniane fragmenty ścian, które po ocenie indywidualnej będą mogły pozostać, należy poddać impregnacji grzybobójczej i podwyższającej odporność ogniową. Wymiana elementów konstrukcyjnych ściany będzie łączyła się z częściową rozbiórką konstrukcji stropów oraz podłóg. Nowe elementy konstrukcyjne drewniane ścian i stropu należy wykonać z drewna impregnowanego klasy C30.

Budynek był użytkowany i dostosowany do potrzeb mieszkalnych. Obiekt podzielony został na dwa mieszkania z dwoma niezależnymi wejściami. Podziału dokonano zabudowując drzwi pomiędzy pokojami płytą G-K. Pierwsze mieszkanie z wejściem od frontu przez kolumnowy ganek posiada następujące pomieszczenia na parterze: trzy pokoje, łazienkę oraz sień. Jeden z pokoi zaadaptowano na kuchnię z łazienką (wnęka). Na piętrze zlokalizowane są dwa pokoje mieszkalne pierwszy z dużym

drewnianym balkonem podpartym kolumnami (balkon obecnie uległ całkowitemu zniszczeniu), Drugi zaadaptowano z poddasza co wiązało się z usunięciem niektórych elementów konstrukcyjnych dachu (płatwi i zastrzałów) i montażem okna połaciowego.

W drugim mieszkaniu (mniejsze) z wejściem od strony południowo-wschodniej zorganizowano dwa pokoje, w tym jeden z aneksem kuchennym, sień, WC oraz pomieszczenie piwniczne.

Po przeprowadzeniu wizji lokalnej oraz wykonaniu odkrywek stwierdzono zły stan techniczny

konstrukcji budynku oraz konieczność wymiany zarówno poziomych jak i pionowych elementów konstrukcyjnych.

Przydomowy ogródek istniejący w otoczeniu dworku uległ zatarciu. XIX-wieczne ogródki wiejskie nie miały trwałych elementów, gdzieniegdzie widnieją jedynie pozostałości roślin i krzewów. Teren otaczający dworek to obszar o zróżnicowanej rzeźbie terenu, opadający łagodnie ku dolinie rzeczki Mrownej, porośnięty bogatym starodrzewem mieszanym. Występuje tu wiele odmian drzew w tym pomniki przyrody. Teren jest częściowo ogrodzony. Na terenie założenia parkowego nie prowadzono prac pielęgnacyjnych od ponad 70–ciu lat, czego efektem jest prawie 100% zwarcie drzewostanu. W pełni sezonu wegetacyjnego cały park jest tak zacieniony, że brak dolnej warstwy wegetacyjnej – krzewów, roślin okrywowych i trawy. Bardzo żyzne siedlisko grądowe sprzyja szybkiemu i okazałemu wzrostowi podrostu, który powoduje uszkodzenia starego drzewostanu, a w tym pomników przyrody. Zbyt duże zacienienie powoduje zasychanie dolnych gałęzi dużych.

W takiej sytuacji następuje także szybki rozwój chorób grzybowych, które z kolei wtórnie zarażają młody drzewostan – osłabiony przez wzrost w zbyt dużym zwarciu, zacienieniu i wilgoci. Obecnie układ kompozycyjny parku jest zupełnie nieczytelny. Zarośnięte są osie widokowe i polany. W 2010 roku dokonano szczegółowej inwentaryzacji zieleni dla zabytkowego parku w Adamowiźnie, uwzględniając prawie 800 roślin.

Jak wynika z powyższej inwentaryzacji, zarówno stan Dworku, jak i najbliższego otoczenia parkowego (w całości wpisanego do rejestru zabytków) jest bardzo zły i nienadający się do użytkowania, w szczególności do realizacji na tym obszarze działalności kulturalnej i funkcjonalności publicznej. Aby Dworek Chełmońskich mógł pełnić funkcje kulturalne oraz przypominać odwiedzającym go mieszkańcom Gminy Grodzisk Mazowiecki i turystom o twórczości jednego z najwybitniejszych polskich malarzy – Józefa Chełmońskiego, w pierwszej kolejności niezbędna jest realizacja prac zabezpieczających wartość historyczną dworku, tj.:

- kompleksowe odrestaurowanie zabytkowej substancji infrastrukturalnej dworku,

- częściowa rozbiórka elementów konstrukcyjnych ścian i stropów oraz ponowne odtworzenie (odbudowanie) według pierwowzoru; zakłada się zastąpienie zniszczonych bali nowymi elementami oraz usunięcie zewnętrznej oblicówki z cegły;

- dokonanie napraw, wymiana uszkodzonych zbutwiałych drewnianych elementów konstrukcyjnych ścian oraz podłogi parteru i uzupełnień. Ponadto podłogi powinny mieć obniżony poziom na parterze o ok. 20 cm lub być podniesione poprzez dodanie jednego bala i ustalenie jednego poziomu we wszystkich pomieszczeniach;

- renowacja i wymiana istniejących okien (wykonanie kopii oryginalnej stolarki okiennej, zachowując kształt i formę);

- wymiana dachu i więźby dachowej – w przypadku dachówek ceramicznych, należy oczyścić je z mchu i porostów i ponownie ułożyć.

W dalszej kolejności, w ramach obiektu należy wykonać prace z zakresu: robót budowlanych, instalacji elektrycznych, instalacji wodno-kanalizacyjnych, wentylacji, ogrzewania, systemów teletechnicznych i wyposażenia. Z kolei teren parku należy uporządkować, oczyścić z nasadzeń, które uniemożliwiają poruszanie się po nim, a jednocześnie skutkują chorobami cennej środowiskowo roślinności, a także wyposażyć w elementy małej architektury, umożliwiające odpoczynek i zwiedzanie parku.

Willa „Niespodzianka” w Grodzisku Mazowieckim

 

Willa „Niespodzianka” zbudowana została w stylu secesyjnym na początku XX w. Powstała jako dom letniskowy po parcelacji gruntów jordanowickich przez hrabiego Henryka Skarbka. Teren, na którym postawiono willę, należał do doktora Bojasińskiego. W 1901 r. działka została zakupiona przez petersburskiego architekta Józefa Moszyńskiego. Willa była otoczona ozdobnym ogrodzeniem z neogotycką bramą i furtką. Budowę budynku zakończono w 1903 r. Willa była otoczona ozdobnym ogrodzeniem z neogotycką bramą i furtką, które zostało rozebrane podczas poszerzania ulicy Kościuszki. W 1932 r. jego rodzina sprzedała willę felczerowi Maurycemu Freidlich - ławnikowi zarządu miasta. Aż do końca XX w. willa należała do jego spadkobierców. Po drugiej wojnie światowej, z której budynek wyszedł bez większych uszczerbków, wyposażenie zostało rozszabrowane. Willa została wpisana do Rejestru Zabytków pod numerem 947 w dniu 01.06.2010r.

Zabytowa willa przy ul. Kościuszki 12 (d. Ogrodowej) należy do kompleksu budynków powstałych na przełomie XIX i XX w. wokół Zakładu Wodoleczniczego, tworzących dzielnicę letniskową na peryferiach ówczesnego miasta. Budynek reprezentuje typ architektury podmiejskiej o cechach eklektycznych z wyraźnym secesyjnym detalem, wyróżniając się wśród lokalnych obiektów z tego okresu. O unikatowym charakterze budynku z 1903 r. świadczy przede wszystkim wykorzystanie elementów secesji – niespotykane w skali lokalnej. W części parterowy, w części piętrowy ma okrągłą wieżyczkę zwieńczoną iglicowym dachem wspartym na ozdobnych konsolkach. Sprawia wrażenie skrzyżowania tradycyjnej willi włoskiej z romantycznym pałacykiem z wieżą, zdobnym w motywy modnej wówczas secesji, pojawiających się w fantazyjnie powyginanych balustradach. W wieży znalazł się spory zbiornik z wodą uzupełniany każdego ranka przez dozorcę. Obok willi stała
oficyna z lokalami na wynajem (nieistniejąca) i komórki. Całość otaczało starannie zaprojektowane ogrodzenie z neogotycką bramą (dziś już nie istniejące). Ponadlokalnym walorem budynku jest nazwisko projektanta, a jednocześnie gospodarza willi Józefa Moszyńskiego, znanego architekta z Petersburga oraz związki domu z jego spadkobiercami: rodziną Jana Siwca, posła na Sejm RP oraz Ewą Partum, plastyczką znaną z dokonań w dziedzinie sztuk wizualnych.

ózef Łodzia Moszyński ur. się w 1860 r. Podobnie jak jego ojciec był architektem, absolwentem w Instytucie Inżynierów Cywilnych. Szkołę kończył ze srebrnym medalem. W Petersburgu pozostał już na zawsze. Robił karierę jako urzędnik i architekt zarazem. Początkowo pełnił funkcję szefa technicznego w departamencie spraw religijnych. W 1890 r. mianowano go kierownikiem budowy gmachu departamentu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Potem jako młodszy architekt pracował w petersburskim oddziale budowlanym. W Petersburgu związany był ze środowiskami Polonii, którą wspierał materialnie i której był aktywnym działaczem. Willę na obrzeżach Grodziska Maz., której nadał nazwę „Niespodzianka” budował nie dla siebie, ale dla rodziny. Dla swojej matki, siostry, jej męża i dzieci. Sam mieszkał w Petersburgu. Własnej rodziny nie założył. Zarabiał tak świetnie, że utrzymywał wszystkich bliskich. Piętro zarezerwował Moszyński dla siebie. Miał tam stylowo umeblowany gabinet i sypialnię. Zajmował piętro w czasie przyjazdów do Warszawy. W trosce o jak najlepszy poziom wykonania elementów zaprojektowanej przez siebie willi Moszyński zamawiał je w wyspecjalizowanych firmach sztukatorskich, w sklepach z piecami czy galanterią  metalową, szukając wykonawców polskich i zagranicznych.  Kręcone metalowe schody w wieży zamontowała znana warszawska firma Drzewiecki i Jeziorański, posadzki z terakoty Dziewulski i Lange z Opoczna, zaś studnie głębinową wiercił "Rychłowski, Wehr i S-ka." Całość prac budowlanych prowadziła inna renomowana spółka warszawska: "Rogóyski Horn i Rupiewicz".

Realizacja ukończona została jeszcze przed końcem 1903 r. Architekt cieszył się podwarszawską willą przez całą dekadę. W początku 1914 r. rozchorował się na żołądek. Z Petersburga przyjechał do Warszawy, szukając pomocy u lekarzy w Grodzisku. Zmarł w lipcu 1914 r. i został pochowany na cmentarzu parafialnym. Jak głosi wieść rodzinna, drogę od kościoła do cmentarza car Mikołaj II kazał wyłożyć dywanami. Po śmierci architekta w willi zamieszkiwała jego siostra z córkami, a następnie rodzina Siwców. Ostatecznie rodzina sprzedała willę w 1932 r., przenosząc się do sąsiedniej oficyny. „Niespodziankę” kupił felczer Maurycy Freidlich, ławnik zarządu miasta, a po 1937 r. działacz prawicowego Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN). Z córką Freidlicha żonaty był Roman Wykusz. W czasie okupacji niemieckiej mieszkał tu z żoną i rodziną. Pod pseudonimem "Gustaw" był dowódcą 38. Plutonu Ośrodka AK "Gąbka". Aż do końca XX w. willa należała do spadkobierców Maurycego Freidlicha. Wnuczką M. Frejdlicha jest (żyjąca w Berlinie) Ewa Partum - ikona współczesnej polskiej sztuki konceptualnej.

Budynek dwukondygnacyjny, częściowo podpiwniczony, jest murowany i wzniesiony na nieregularnym planie, składającym się z dwóch prostopadłościanów, leżącego i stojącego oraz cylindrycznej wieży.

Obie części kryte są dachami dwuspadowymi. Wieża jest stożkowa, ze świetlikami. W balustradach balkonów umieszczono motywy secesyjne. Budynek posiada dwie klatki schodowe. Powierzchnia użytkowa budynku wynosi 278,89 m², powierzchnia zabudowy – 237,5 m², natomiast kubatura: 1 513,5 m³.

Układ konstrukcyjny budynku jest ścianowy, mieszany. Konstrukcja nośna budynku jest wykonana z cegły ceramicznej pełnej (ściany nośne i działowe, ściany fundamentowe). Nadproża w ścianach zewnętrznych i wewnętrznych ceglane. Stropy w budynku posiadają zróżnicowaną konstrukcję tj.:

- w głównej części budynku stalowo betonowe, z płytami z żużlobetonu opartymi na belkach ze stalowych dwuteowników walcowanych,

- nad piwnicą w postaci sklepień ceglanych odcinkowych, opartych na belkach ze stalowych dwuteowników walcowanych,

- w wieży strop Kleina, z płytą ceglaną opartą na belkach ze stalowych dwuteowników walcowanych.

Bieg schodów do piwnicy ceglany, schody główne na poddasze i piętro drewniane, schody kręcone w wieży w konstrukcji stalowej z drewnianymi stopniami. Stolarka okienna i drzwiowa wewnętrzna i zewnętrza jest drewniana.

Dach budynku dwuspadowy dla każdej bryły, w konstrukcji płatwiowo krokwiowej. Pokrycie dachu z papy na deskowaniu. Obróbki blacharskie z blachy stalowej ocynkowanej. Rynny i rury spustowe z blachy. Dach wieży w konstrukcji drewnianej, z ozdobnymi elementami okapu, kryty blachą.

Budynek praktycznie pozbawiony jest instalacji, widoczne ich elementy są zniszczone i nie spełniają swojej roli. Obecnie obiekt jest nieużytkowany i popada w ruinę. Budynek w ostatnich latach ucierpiał również wskutek pożaru.

W grudniu 2014 roku zewnętrznemu podmiotowi zlecono wykonanie ekspertyzy obiektu. Poszczególne elementy obiektu zostały ocenione w sposób następujący:

- fundamenty – stan zadowalający (występowanie średnich uszkodzeń i ubytków nie zagrażających bezpieczeństwu publicznemu – celowy jest częściowy remont kapitalny),

- izolacje przeciwwilgociowe – stan zły (wymagany kompleksowy, kapitalny remont ze względu na brak izolacji poziomej i pionowej ław fundamentowych, powodujące zawilgocenie ścian zewnętrznych),

- ściany zewnętrzne i wewnętrzne – stan zadowalający (celowy jest częściowy remont kapitalny – stwierdzono m. in. zawilgocenie ścian zewnętrznych w piwnicy, lokalne zawilgocenia i odparzenia tynku na elewacjach, lokalne zawilgocenie i korozję biologiczną tynku ścian w poziomie parteru budynku, erozję cokołów na elewacjach, lokalne zarysowania tynku, lokalne ubytki tynku i zwietrzeliny powierzchniowe cegieł i zapraw na elewacjach, pęknięcia ścian i nadproży na elewacjach, ślady po pożarze),

- ściany działowe – stan zły (wymagany kompleksowy, kapitalny remont, ze względu na: zarysowania, lokalne zawilgocenie i korozję biologiczną tynku, ślady po pożarze, słabe dowiązania do istniejących ścian),

- nadproża – stan zadowalający (celowy jest częściowy remont kapitalny – stwierdzono zarysowania nadproży okiennych oraz pęknięcie nadproża okna balkonowego),

- stropy – zły stan stwierdzono w przypadku: stropu nad piwnicą (silna korozja dolnych półek belek stalowych oraz erozja cegieł i zaprawy odcinkowych sklepień ceglanych), stropu nad parterem i piętrem (silna korozja belek stalowych, erozja płyty żużlobetonowej, odparzony tynk z sufitu, silne skorodowanie podłóg drewnianych w miejscach zawilgocenia, widoczne ślady po pożarze) oraz podłogi wentylowanej na poziomie parteru (w miejscach dużego zawilgocenia: skorodowanie podłogi i zarwanie desek, brak otworów wentylacyjnych dla zwentylowania przestrzeni nad podłogą). Z kolei w przypadku podsufitki nad werandą stwierdzono stan zadowalający.

- schody – stan schodów stalowych prefabrykowanych określono jako zadowalający (lokalnie ubytki warstwy antykorozyjnej stalowych schodów kręconych), natomiast schodów drewnianych i ceglanych jako zły (korozja stopni ceglanych schodów piwnicznych, korozja drewna głównych schodów budynku, korozja stopni drewnianych schodów kręconych),

- balkony – stan techniczny określono jako zły (korozje krawędzi i zbrojeń płyt betonowych w obu balkonach, korozja płatowa dolnej półki w belce stalowej balkonu w elewacji południowej, korozja płatowa środnika w belce stalowej balkonu w elewacji zachodniej),

- dach – stan techniczny określono jako zły (korozja elementów drewnianych więźby dochodząca do ok. 30%, uszkodzone miejsca w poszyciu dachowym lub jego brak w przypadku wieży, liczne żerowiska owadów, nieszczelne i skorodowane rynny i rury spustowe oraz obróbki blacharskie),

- stolarka – jej stan określono jako zły (stolarka okienna wypaczona, nieszczelna, z licznymi ubytkami drewna i szklenia).

Przywrócenie użytkowania Willi „Niespodzianka” może nastąpić tylko w wyniku kapitalnego remontu oraz przebudowy. Przebudowa powinna uwzględnić wygospodarowanie zaplecza sanitarnego i socjalnego w poziomie parteru i piętra, a także zmianę lokalizacji schodów na piętro w celu poprawy możliwości wykorzystania kondygnacji parteru i doświetlenie sal na wyższej kondygnacji poprzez okna dachowe. Willa „Niespodzianka” stanowiąca jeden z najpiękniejszych zabytków Grodziska Mazowieckiego i interesujące zastosowanie stylu secesyjnego w architekturze, bez wykorzystania na potrzeby kultury i kapitalnego remontu, w niedługim czasie może odejść w zupełne zapomnienie. Dalsze zwlekanie z przeprowadzeniem prac remontowych na terenie obiektu może przyczynić się w niedalekiej perspektywie do wyburzenia tego unikatowego zabytku na terenie miasta. Wraz z nim zniknie również historia osób związanych z Willą. W związku z dużą liczbą wielkich artystów związanych historycznie z Grodziskiem Mazowieckim, Willa „Niespodzianka” może stać się kolejnym obiektem promującym ich twórczość, a zarazem uzupełnić przestrzeń kulturalną na terenie powiatu grodziskiego w zakresie warsztatów artystycznych.